No val de Xálima existen tres pobos, na cabeceira do río Ellas, nas que falan tres variantes dunha lingua extraña que parece allea á realidade extremeña, que fan creer ó viaxeiro que está noutro mundo, a centos de kilómetros de Extremadura. Na lingua existe un claro pouso galego e tamén, sobre todo, unha clara influencia do vello astur-leonés. Hoxe volvo coeste tema, tocado xa nun artículo de meu, publicado o 15.05.2006 no Diario de Pontevedra.
Pontevedra, 24.02.2014
Entrada n. 1743 doblog
Artículo semanal no Diario de Pontevedra.
A fala de Xálima,
por Xesús López
Fernández
“A fala, de matriz galaico-portuguesa con moito de
astur-leonés, arrecende tamén a castelán vello e ó ladino sefardí. “Si ques
bebel bo viño y aguardienti probo en esta boiga” é o cartel de entrada na adega
de Pichorra.Nachu, en San Martín, que presentamos como mostra da fala. Pero
Xosé Henrique Costas está a elaborar un estudio amplio sobre as súas variantes,
tres: valverdeiro, lagarteiro e mañego, das que case non hai fontes escritas. Hai que ter en conta que se trata dunha
sociedade fundamentalmente ágrafa, que defendeu con forza a oralidade da súa
lingua. E cando os medios están a anunciaren un método que permite falar inglés
con mil palabras, crúzaseme esa información coa dunha anécdota acontecida a
Xosé Henrique Costas, que no seu traballo de campo facía máis e máis perguntas.
Un bo día, un pegoreiro de Valverde agasallouno cun cuaderno, despois de lle
decir: “És un pesado que non fai máis que preguntarl. Toma.” O cuaderno contiña
3000 palabras da fala. Agora está en fase de elaboración o diccionario que
conta xa con 5000 entradas, material pró estudio filolóxico no que parecen máis
interesados Costas e Francisco Fernández Rei que os propios extremeños.”
Así
remataba un artículo publicado no Diario de Pontevedra
o 15.05.2006. Actualmente ando a leere un libro sobre o Valego, así denominada
polo autor, Xosé-Henrique Costas González, a fala do Val de Xálima, as tres
variantes antes citadas. Costas está especializado fundamentalmente nos eidos
da dialectoloxía e da sociolingüística e leva moitísimos anos a traballare nas
falas do galego exterior (Eo-Navia, Bierzo e As Portelas) e principalmente no
chamado valego ou galego de Cáceres, sobre as que leva publicado unha trintena
de artículos i ediciós. E son máis de vinte anos de estudio da fala de Xálima
cristalizados nunha edición coidada de Edicións Xerais. O libro, que está
prologado por Francisco Fernández Rei, tamén citado no parágrafo anterior, foi
presentado en Valverde o pasado mes de Decembro, acto relatado nun blog daquel
lugar: “Un sitiu valverdeiru”, nome que tamén vale pra defini-la pegada do
astur-leonés naquela lingua minorizada que, por tesón das xentes, mantense como
firme instrumento de comunicación oral.
A presentación debeu ter unha certa
carga emotiva, tamén ou especialmente pró propio Costas. Describen no blog: “U
pasau viernis 27 de diciembri, a isu das seis da tardi, mentras un´a molizna
sin descansu abría u pasu au fusculuscu que avanzaba desde u Xálima a Marvana pra
arroipal cu mantu de un´a noite invernal u noso lugal de Valverdi; nu salón de
baili do Hotel A Palmeira se presentaba u libru titulau: “O Valego, as falas de
orixe galega do Val do Ellas (Cáceres-Exremadura)”, editau en octubri desti anu
pur Edicións Xerais de Galicia y que recopila vinte anus de investigación
personal sobre o primel ben intangibli de tos us extremenhus declarau Ben de
Interés Cultural pur a Junta de Extremadura nu anu 2001 baju a denominación de
“A Fala”. Foi unha zagala, Estela Estévez, a conductora do acto, que lle
pasaría o micro a Costas despois de
presentalo ós asistentes.
Emocionante debeu se-la ocasión pra
Xosé-Henrique Costas, que fixo referencia ás primeiras novas que tivera da
“fala”, de cando veu na TVG un programa de Antón Reixa, Sitio Distinto, que un
día do 1991, co título de “falas raras”, tratou do valverdeiro, con entrevista a
un camioneiro, home daquelas terras. Costas falou da querencia que a partir
daquel momento lle tomara a aquel recanto, ás súas xentes e variedades
lingüísticas. E aínda que non tódo-los autores ven a fala de Xálima como lingua
esencialmente galega, Costas sí, e ofreceuse no acto pra traballare no proceso
de normalización das diversas variantes que se dan no Val. Xa non queda espacio
pra entrarmos a considerar algús aspectos do libro, de cuia edición como achega
importante ó estudio daquelas falas, deixamos constancia.