RIBEIRA SACRA (FITOTOPONIMIA)

Nota.- Socalcos, algo típico na Ribeira Sacra. Fantasía informática de Xesús López.

Apasionante o estudio da fitotoponimia, a relación dos nomes de lugar coa presencia de distintas especies herbáceas, arbustivas ou arbóreas. Nomes como Cerdedo, Sobredo, Acevedo, Abeledo, Carballedo, Rebordelo, gardan relación coa presencia, mesmo abundancia de cerdeiras, sobreiras, acebos, abelairas, carballos, reboiras (rebolos ou cerquiños, aínda que os diccionarios non garden xa memoria da palabra). Pero sí está nos lugares. E pode que mesmo a conocida Ribeira Sacra faga referencia non tanto á beira dun río como a unha reboira sagrada, como parece desprenderse tanto da descripción histórica como do documento fundacional de San Xohán de Montederramo, benedictino: "revoyra sacrata", "rovoyra sacrata".
O día da entrega dos premios "Antón Losada Diéguez" estiven cun estudioso da arquitectura do Cister, e consulteille esa cuestión. Afirmou conoce-los traballos de Vidán Torreira e que o home levaba razón. É máis, a reboira sagrada da historia estaría no chan no que se construeu Santa María de Montederramo, xa do Císter. A reboira, ou rebolo, ou cerquiño, ou carballo, ou cerqueira se queredes, permanece no escudo de Montederramo. Pero como comentario inclúo agora un traballo titulado Do nome da Ribeira Sacra, de data 3.8.2002

Do nome da Ribeira Sacra (3.8.2002)

por Xesús López Fernández

A zona --os concellos que circundan a Ribeira Sacra-- é cada vez máis conocida. E na atracción que exerce sobre os curiosos poden contar máis os viños que a riqueza monacal doutros tempos, configuradora dunha Nova Tebaida en torno ó Sil, o Bibei e o Mao. O nome de Ribeira Sacra aparece por primeira vez con motivo da publicación e comentario polo historiador Fray Antonio de Yepes do documento fundacional do mosteiro de Montederramo , do 21 de agosto do 1124. No mesmo faise referencia ó lugar da “Rivoyra Sacrata”, que o historiador traduceu por Ribeira Sacra, traducción ésta que sería asumida polos historiadores posteriores. E así permanecían as cousas ata que Manuel Vidán Torreira puxo en cuestión a dita traducción.

José Freire Camaniel –en El Monacato Gallego en la Alta Edad Media—lémbranos a serie de tres artículos de Vidán publicados no ano 1987 en La Voz de Galicia. Di Vidán que a traducción non se axusta á evolución diacrónica da lingua galega, e da palabra “Roboria” –madeira de roble ou aciña--, documentada por Meyer Lübke, Vidán fai deriva-los galegos “riboira/reboira/reboiro”, pra concluir que Rivoira Sacrata correspondería antes a Reboira Sagrada –roble sagrado— que non á Ribeira Sacra asumida por Yepes e outros historiadores. Vidán titula o seu traballo do 10.10.1987 “El roble sagrado de la Rivoira Sacrata”, poñéndonos en sintonía coa obra de James Frazer titulada “A Ponla Dourada”. O propio nome do lugar, Monte de Ramo, faría alusión según Vidán ó “visgo” –lat. viscum, cast. muérdago--, arbusto que parasita frecuentemente no carballo. Ese roble ou carballo parasitado podería se-la personificación do sacerdote coidador do bosco.

O primitivo convento estaría situado en Seoane o Vello –clara alusión a unha realidade anterior--, unha das doce parroquias de Montederramo. Téñase presente que Seoane significa Xoan/Xohan, o nome do convento fundado por mandato de Dona Tareixa de Portugal, filla de Afonso VI . De todo-los xeitos non hai documentación que permita pescudar máis alá do nome de Monte de Ramo como tal. Pero Vidán, que parteu na súa investigación do nome “Rivoira”, acabaría por estar máis perto da verdade do que moitos puideron supoñer, porque outro historiador, Torquato de Souza Soares, que sometería a estudio crítico o documento fundacional de Montederramo, que non cree necesario transcribir, reprodúceo en facsímil e nel léese claramente “rovoyra sacrata”. É decir, cobra novo interese a tesis de Vidán Torreira, porque a palabra auténtica está máis próxima no seu vocalismo ó “robur” –roble— latino. Según o diploma fundacional Dona Tareixa, daquela reina de Portugal –dí o documento—“dende o mar Océano ata o río Bibei, que corre antre Trives e Valdeorras, doa a Arnaldo e ós seus compañeiros, presentes e futuros, o lugar denominado “rovoyra sacrata”, situado en Montederramo, territorio de Caldelas”, según informa José Freire.

Xa non cabe aquí unha maior extensión sobre o tema da sacralización de carballos e carballeiras e sobre o valor engadido que viña representa-lo visgo –a ponla dourada--, que habería que cortar, en todo caso, con fouce de ouro. Nen temos constancia de que o arbusto chegue a tomar esa color non sendo no caso de ser cortado. Depois de cortado, sí, vaise poñendo dourado. Nesas circunstancias e por medio dunha vara obtida do mesmo poderíase atopar ouro, por aquelo de que o semellante, por simpatía, busca ó semellante, do mesmo xeito que o lume solsticial que se renova polo San Xohan, especialmente o de carballo, serve pra lle transferir ó sol a necesaria enerxía e que éste non morra, non se apague e siga sendo o gran farol do mundo. Interesante a idea de Vidán de situar en Montederramo un carballo/unha carballeira sagrada. De todas formas, aínda que a súa visión crítica sobre a traducción de “rivoyra/rovoyra” sexa correcta, a denominación de Ribeira Sacra que ó longo dos séculos fixo fortuna, parece non ter volta. Falando de conventos ou de viños.